Ταμεία επαγγελματικής ασφάλισης: μια ιστορία 170 ετών με ουραγό την Ελλάδα – οι τρεις πυλώνες ασφάλισης

Το ασφαλιστικό πρόβλημα της χώρας καθώς και ο δημόσιος διάλογος για το σύστημα των «τριών πυλώνων» συνταξιοδότησης, αναδεικνύονται εκ των πραγμάτων ως ένα από τα σημαντικότερα θέματα που θα απασχολήσουν την πολιτική αντιπαράθεση τουλάχιστον μέχρι τις εκλογές, όποτε κι αν γίνουν. Όμως, έννοιες διαστρεβλώνονται και παραποιούνται, πολιτικές -που ήδη εφαρμόζονται αλλού εδώ και δεκαετίες – όπως το σύστημα των «τριών πυλώνων» ασφάλισης, ή τα Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης  δαιμονοποιούνται και ας έχουν, τα τελευταία,  ιστορία τουλάχιστον δύο αιώνων. Ενδεικτικά επισημαίνεται ότι στην Ολλανδία συμμετέχει το 91% των εργαζομένων στα ταμεία επαγγελματικής ασφάλισης και στην Ελλάδα περίπου το 1,5% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού!

Τα επαγγελματικά ταμεία προϋπήρχαν της δημόσιας ασφάλισης

Το μεγαλύτερο μέρος των αναφορών για τα συστήματα ασφάλισης έχει ως «σωτήριο» έτος αναφοράς το 1889 όταν ο Γερμανός καγκελάριος Μπίσμαρκ εξήγγειλε την πρωτοβουλία του για την οικοδόμηση του συνταξιοδοτικού δικαιώματος με συνυπευθυνότητα των εργαζομένων και των εργοδοτών. Όμως, η ύπαρξη και η λειτουργία των επαγγελματικών συνταξιοδοτικών συστημάτων διαπιστώνεται από την διεθνή βιβλιογραφία πριν από την εμφάνιση των δημόσιων συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης. Μάλιστα ως ένα από τα πρώτα επαγγελματικά συνταξιοδοτικά προγράμματα επισημαίνεται ότι δημιουργήθηκε από την κυβέρνηση των ΗΠΑ το 1776 με στόχο να  καλύψει τους στρατιώτες που υπέστησαν διάφορες μορφές αναπηρίας από τον πόλεμο εκείνης της περιόδου με την Αγγλία (Revolutionary War). Επαγγελματικά συστήματα δημιουργήθηκαν στις αρχές του 19ου αιώνα, με πρωτοβουλία των εργοδοτών συστάθηκαν σε πολλές επιχειρήσεις και βιομηχανίες (manufacturing industries). Ήταν  προγράμματα επαγγελματικών συντάξεων, σε προαιρετική κυρίως βάση ή στο πλαίσιο των συλλογικών συμβάσεων εργασίας (World Bank, 1994).

Στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα έχουμε την σύσταση αλληλοβοηθητικών σωματείων όπως του ΝΑΤ (1861), το ταμείο των χηρών και ορφανών των αξιωματικών του στρατού (1853) του μετοχικού ταμείου (1861) καθώς και των μεταλλεργατών το 1882. Επισημαίνεται ότι στην περίοδο εκείνη το κράτος δεν συμμετέχει στην χρηματοδότηση των ασφαλιστικών ταμείων παρα μόνο περιορισμένα και επιλεκτικά, αφήνοντας την χρηματοδότηση τους στους εργαζόμενους και στους εργοδότες, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το ταμείο εργατών των μεταλλείων.

Αξίζει να επισημανθεί ότι με την εμφάνιση των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης στα τέλη του 19ου αιώνα και κυρίως μετά το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, αναμενόταν ότι τα Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης της εποχής εκείνης σύντομα θα τα αντικαθιστούσε το δημόσιο σύστημα ασφάλισης στο οποίο υπήρχε η τριμερής χρηματοδότηση κράτους, εργοδοτών, εργαζομένων. Όμως, στην πραγματικότητα συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Οι εργοδότες αλλά και οι εργαζόμενοι μέσω των συνδικαλιστικών τους οργανώσεων άρχισαν να ενδιαφέρονται ολοένα και περισσότερο για την παροχή συμπληρωματικών παροχών. Όμως, λόγω και της δυναμικής ανάπτυξη των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών και των κεφαλαιαγορών, τα επαγγελματικά συστήματα ασφάλισης αναπτύχθηκαν με εντυπωσιακό τρόπο ειδικά τα τελευταία 50 χρόνια. Κυρίως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα προγράμματα επαγγελματικών συντάξεων εξαπλώθηκαν ραγδαία σε κράτη όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Σουηδία, η Δανία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ολλανδία και οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Γερμανία.

Πως καθορίζονται οι παροχές των επαγγελματικών ταμείων

Ως προς τις συνταξιοδοτικές παροχές τους τα Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης που λειτουργούν σήμερα σχεδόν σε όλες τις χώρες μπορούν να διαχωρισθούν σε τρεις κατηγορίες. α) σε συστήματα καθορισμένων ασφαλιστικών παροχών, β) σε  συστήματα καθορισμένων ασφαλιστικών εισφορών και γ)  υβριδικά (Hybrid Schemes) που αποτελούν τους συνδυασμούς συστημάτων καθορισμένης παροχής και συστημάτων καθορισμένης εισφοράς. Επισημαίνεται ότι τα τελευταία χρόνια διευρύνεται η τάση να μετατρέπονται τα συστήματα των καθορισμένων παροχών, τα οποία αποτελούσαν την πλειοψηφία των συγκεκριμένων Ταμείων επαγγελματικής ασφάλισης, σε συστήματα καθορισμένων εισφορών και παράλληλα να μετατοπίζεται η ευθύνη των επενδυτικών επιλογών από τον εργοδότη στον εργαζόμενο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τάσης αποτελούν η Αυστρία, η Δανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιταλία και η Ισπανία. Δηλαδή, στα κράτη αυτά σήμερα υπερτερεί η δημιουργία επαγγελματικών σχημάτων, τα οποία επιλέγουν την μέθοδο των καθορισμένων εισφορών. Στον αντίποδα, κράτη όπως η Ολλανδία, η Σουηδία και η Γερμανία ακολουθούν στην πλειοψηφία τους την παραδοσιακή μέθοδο των καθορισμένων παροχών.

Καθοριστικός ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων

Αξίζει να επισημάνουμε ότι συνεχίζεται μέχρι σήμερα σε όλες τις προαναφερόμενες χώρες καθοριστικός για την ίδρυση, εδώ και δεκαετίας, αλλά και για τη συνέχιση της λειτουργίας των ταμείων επαγγελματικής ασφάλισης είναι ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων, εργοδοτών και εργαζομένων. Συγκεκριμένα, στην Ολλανδία, τη Δανία και τη Σουηδία η σύσταση των συγκεκριμένων προγραμμάτων ασφάλισης αποτελεί πρωτοβουλία των κοινωνικών εταίρων οι οποίοι συνάπτουν συλλογικές συμφωνίες για την επαγγελματική συνταξιοδότηση σε επίπεδο κλάδου (EIRO, 2004). Μάλιστα η συμμετοχή των εργαζομένων στα συγκεκριμένα προγράμματα ασφάλισης είναι υποχρεωτική, με αποτέλεσμα τα ποσοστά κάλυψης του εργατικού δυναμικού από τα συστήματα αυτά να εμφανίζονται ιδιαίτερα υψηλά, με πιο εμφατικό παράδειγμα αυτό της Ολλανδίας στην οποία η συμμετοχή των εργαζομένων αγγίζει το 91%.

Η εποπτεία και ο έλεγχος των επαγγελματικών ταμείων στην Ευρώπη

1. Στις χώρες: Αυστρία ,Βέλγιο, Δανία, Γερμανία, Ιρλανδία, Πορτογαλία, Ισπανία, Σουηδία και Ηνωμένο Βασίλειο αρμόδιο για την εποπτεία και τον έλεγχο των ταμείων επαγγελματικής ασφάλισης είναι τα αντίστοιχα υπουργεία οικονομικών.
2. Ιταλία και Λουξεμβούργο: την εποπτεία και τον έλεγχο ασκεί ειδική ανεξάρτητη αρχή η οποία έχει συσταθεί ακριβώς για αυτόν το σκοπό.
3. Στη Φινλανδία έχει συσταθεί παρόμοια ανεξάρτητη αρχή η οποία ασκεί τόσο έλεγχο όσο και εποπτεία των επαγγελματικών ταμείων καθώς και των ασφαλιστικών εταιριών.
4. Στη Γαλλία λειτουργεί ειδικό σώμα εποπτείας.
5. Στην Ολλανδία η εποπτεία ανήκει στο Υπουργείο Κοινωνικών ασφαλίσεων και η εποπτεία των ασφαλιστικών εταιριών ανήκει στο Υπουργείο Οικονομικών. Όμως, οι κοινωνικοί εταίροι έχουν την διοίκηση και διαχείριση ώστε να αποκλείεται οποιαδήποτε παρέμβαση του κράτους.

Η Ελλάδα στην τελευταία θέση

Πέρασαν 16 χρόνια από τότε που ψηφίστηκε ο νόμος για τα ταμεία επαγγελματικής ασφάλισης. Ο νόμος 3029/2002  για τη μεταρρύθμιση του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης εισήγαγε ένα νέο θεσμικό πλαίσιο που συμπληρώνει το Ελληνικό σύστημα Κοινωνικής ασφάλισης. Σύμφωνα με τα στοιχεία του υπουργείου εργασίας μέσα σε μια δεκαεξαετία (2002-2018) έχουμε μόνο 9 επαγγελματικά ταμεία με περίπου 52.000 ασφαλισμένους. Ποσοστό που αντιστοιχεί μετά βίας στο 0,8% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας με βάση τα στοιχεία της στατιστικής αρχής.  Τα ποσοστά αυτά είναι απογοητευτικά εάν λάβει κανείς υπόψη του ότι σε ορισμένες χώρες της ΕΕ, όπως για παράδειγμα στη Μεγάλη Βρετανία, τα αντίστοιχα ποσοστά των ασφαλισμένων σε επαγγελματικά ταμεία ξεπερνούν το 50%, ενώ στην Ολλανδία καλύπτουν το 90% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Ακόμη και σήμερα μετά την μετατροπή των τεσσάρων επικουρικών ταμείων του δημοσίου συστήματος σε επαγγελματικά, το σύστημα της επαγγελματικής ασφάλισης αριθμεί 77.000 ενεργούς ασφαλισμένους και 20.000 μόνον συνταξιούχους, δηλαδή περίπου το 1% του πληθυσμού και 1,5 % των ασφαλισμένων και συνταξιούχων της χώρας.

Τα 11 Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης που λειτουργούν σήμερα

Τα Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης στην Ελλάδα χωρίζονται σε Ταμεία Υποχρεωτικής Επαγγελματικής Ασφάλισης και σε Ταμεία Προαιρετικής Επαγγελματικής Ασφάλισης

Ταμεία Υποχρεωτικής Επαγγελματικής Ασφάλισης

1. Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Επικούρησης Ασφαλιστών και Προσωπικού Ασφαλιστικών Επιχειρήσεων (ΤΕΑ-ΕΑΠΑΕ-ΝΠΙΔ) (ΦΕΚ Β’ 411/22.2.2013), Υπουργική Απόφαση Φ. 51020/4883/105/21.2.2013.
2. Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Υπαλλήλων Φαρμακευτικών Εργασιών (ΤΕΑ ΥΦΕ-ΝΠΙΔ) (ΦΕΚ Β’ 412/22.2.2013), Υπουργική Απόφαση Φ. 51020/5352/121/21.2.2013.
3. Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Υπαλλήλων Εμπορίου Τροφίμων ΝΠΙΔ (ΤΕΑ ΥΕΤ-ΝΠΙΑ) (ΦΕΚ Β’ 410/22.2.2013), Υπουργική Απόφαση Φ. 51020/5054/113/21.2.2013.
4. Επαγγελματικό Ταμείο Επικουρικής Ασφάλισης Προσωπικού Εταιρειών Πετρελαιοειδών (ΕΤΕΑ ΠΕΠ-ΝΠΙΔ) (ΦΕΚ Β’ 409/22.2.2013), Υπουργική Απόφαση Φ. 51020/5358/123/21.2.2013.

• Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών (Ν.Π.Ι.Δ.) (ΦΕΚ Β 727/14/5/2004)
• Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Οικονομολόγων (Ν.Π.Ι.Δ., ΦΕΚ Β΄ 1307 – 26/8/2004)
• Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης προσωπικού ΕΛ. ΤΑ Ν.Π.Ι.Δ. (ΦΕΚ Β΄ 1364 – 6/9/2004)
• Επαγγελματικό Ταμείο Ασφάλισης Γεωτεχνικών Ν.Π.Ι.Δ. (ΦΕΚ Β΄ 818 – 4/7/2004)
• Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Προσωπικού ΚΑΖΙΝΟ Ν.Π.Ι.Δ. (ΦΕΚ Β΄ 2192 – 23/10/2008)
• Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης, Ελεγκτών Εναέριας Κυκλοφορίας Ελλάδος, Ν.Π.Ι.Δ. (ΦΕΚ Β΄ 1028 – 29/5/2009)
• Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Ελληνικού Τμήματος Διεθνούς Ενώσεως Αστυνομικών Ν.Π.Ι.Δ. (ΦΕΚ Β΄ 1903 – 4/9/2009).
• Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Προσωπικού των Εταιρειών Johnson and Johnson Ελλάς ΑΕΒΕ και Janssen-CILAG Φαρμακευτική ΑΕΒΕ-ΝΠΙΔ (ΤΕΑ JandJ/JC-ΝΠΙΔ), Υπουργική Απόφαση Φ. 51020/10407/104 (ΦΕΚ Β’ 715/26.05.2010).
• Ταμείου Επαγγελματικής Ασφάλισης Προσωπικού Ιντεραμέρικαν ΝΠΙΔ (ΤΕΑ Ιντεραμέρικαν), Υπουργική Απόφαση Φ. 51020/17229/147 (ΦΕΚ Β’ 1279/06-08-2010).

Τα επαγγελματικά ταμεία δαιμονοποιήθηκαν και όσοι υποστήριξαν τη λειτουργία τους κατηγορήθηκαν ότι παραχωρούν την κοινωνική ασφάλιση στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Καλλιεργήθηκε ο μύθος ότι τα επαγγελματικά ταμεία αποτελούν ιδιωτική ασφάλιση. Κι όμως η επαγγελματική ασφάλιση αποτελεί ευδιάκριτη κατηγορία που διαφοροποιείται από τις ιδιωτικές ασφαλίσεις των Α.Ε. Έτσι, πάνω σε ένα μύθο στηρίχθηκε μια ολόκληρη ψευδής επιχειρηματολογία. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό. Όλο το σύστημα των συνταξιοδοτικών παροχών καλύφθηκε από την «προστατευτική» ασπίδα του δημοσίου. Και όταν ήρθε η κρίση και τα δημόσια έσοδα κατέρρευσαν, συμπαρέσυραν στην κατάρρευση και τις συνταξιοδοτικές παροχές.

Στέλιος Παπαπέτρου